رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران در گفت‌وگو با شفقنا: تاثیر ۳۵ درصدی افزایش تحصیلات بر کاهش باروری/ سیاست‌های افزایش جمعیت و برنامه‌ریزی برای مدیریت سالمندی همزمان انجام شود

شفقنا زندگی-شیما حیدری: رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران و رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور با اشاره به اینکه افزایش سطح تحصیلات حدود ۳۵ درصد در کاهش باروری موثر بوده است، گفت: سیاست های افزایش جمعیت و برنامه ریزی برای مدیریت سالمندی نیز باید به صورت همزمان در نظر گرفته و اجرا شوند.

محمد جلال عباسی شوازی در گفت و گو با خبرنگار شفقنا زندگی در خصوص مشکلاتی که کاهش فرزندآوری در آینده برای کشور ایجاد می کند، گفت: در دهه های اخیر تحولات جمعیتی ناشی از کاهش باروری و مرگ و میر بوده است. به دلیل بهبود وضعیت بهداشتی، کاهش مرگ و میر نوزادان و افزایش سطح تحصیلات، ایده و نگرش مردم نسبت به فرزندآوری تغییر کرده و تقاضا برای فرزند کاهش یافته است. حاصل این تغییرات رشد محدود جمعیتی است که می تواند در دراز مدت تبعاتی به همراه داشته باشد و از این رو دولت باید سیاست های متناسب به شرایط جمعیتی و افزایش جمعیت را تدوین و اجرا کند.

وی افزود: ابلاغ سیاست های کلی جمعیت راهکاری مدبرانه و جامع در راستای پاسخگویی به نیازها و شرایط جدید جامعه است. همچنین موفقیت این سیاست ها در گرو دیدی همه جانبه و علمی نسبت به ابعاد مختلف جمعیت است.

آمال زوجین برای فرزندآوری باید محقق شود

این استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران ادامه داد: در این خصوص دولت همگام با سایر ارکان نظام و نهادهای خصوصی و مردمی باید شرایطی فراهم کند تا زوجین و جوانان ضمن احساس امنیت اقتصادی و اجتماعی در جامعه، آمال و آرزوهای خود برای تشکیل خانواده و فرزندآوری را تحقق بخشند.

عباسی شوازی عنوان کرد: با این حال، باید در نظر داشت که تحولات جمعیتی و دستیابی به اهداف سیاست های جمعیتی زمان بر و پر هزینه است و موفقیت آن ها مستلزم شناخت درست، آگاهی، برنامه ریزی، اجرا و پایداری برنامه هاست.

وی تصریح کرد: زمانی که جمعیت سالخورده شود و درصد سالمندان نسبت به جمعیت زیر ۱۵ سال و یا جمعیت در سنین کار (۱۵-۶۴ سال) تغییر یابد، چنین جمعیتی با نیروی کار کمتری روبرو خواهد بود و باید برای جبران نیروی کار چاره ای اندیشید.

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران در خصوص تاثیر سالمندی بر اقتصاد و تولید کشور عنوان کرد: شرایط اقتصادی، عرصه تولید و سرمایه در آن زمان بستگی به سیاست های جمعیتی و اقتصادی در زمان حال دارد. در حال حاضر، کشور ایران از جمعیت جوان و رو به میانسال برخوردار است که عمده آن ها افراد تحصیلکرده دانشگاهی هستند و نیروی کار ارزشمندی برای کار محسوب می شوند. چنانچه، سرمایه گذاری لازم در حال حاضر صورت پذیرد، همین نیروی کار میانسال و جوان می توانند ضمن مشارکت اقتصادی، تولید و بهره وری، برای آینده نیز ذخیره یا سرمایه گذاری کند و در دوران سالخوردگی از آن اندوخته استفاده کند. علاوه بر آن، سیاست های افزایش جمعیت و برنامه ریزی برای مدیریت سالمندی نیز باید به صورت همزمان در نظر گرفته و اجرا شوند.

دولت باید از نیروی مولد کشور استفاده کند

عباسی شوازی با اشاره به اینکه نیروی مولد یک کشور، موتور اقتصادی آن کشور است، افزود: دولت و نظام باید به هر طریقی از این پتانسیل ارزشمندی که در حال حاضر در کشور موجود است، استفاده کند.

وی ادامه داد: کشورهائی که با رشد پایین جمعیت روبه رو هستند، برای پیشگیری از کاهش بیشتر رشد جمعیت، برنامه ها و سیاست هایی را برای تسهیل فرزندآوری و افزایش باروری تدوین و اجرا می کنند. مشوق ها و حمایت های فرزندآوری می تواند در سطح کلان و غیر مستقیم ایجاد اشتغال، تامین امنیت اقتصادی برای زوجین و خانواده ها، ارائه خدمات عمومی از جمله آموزش، بهداشت و نیز خدمات رفاهی باشد. در این صورت جامعه نسبت به زندگی در زمان حاضر و یا آینده اطمینان دارد، بر آن مبنا رفتار می کند و تشکیل خانواده می دهد.

با شعار نمی توان به راحتی رفتارهای افراد را تغییر داد

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور با تاکید به اینکه در شرایط ایده آل خانواده ها فرزند مورد دلخواه خود را به دنیا می آورند، بیان کرد: در سطح خرد نیز سیاست هایی به صورت مستقیم ازدواج و فرزندآوری را حمایت و تسهیل می کنند. همین حمایت ها نیز می تواند به زوجین و جوانان کمک کند تا فرزند مورد دلخواه خود را به دنیا بیاورند. مشوق ها باید محسوس، منطقی و قابل دسترس باشند تا خانواده ها بر مبنای آن برنامه ریزی کنند و رفتارشان را بر آن اساس بنا کنند. در غیر این صورت با توصیه، شعار و تشویق نمی توان به راحتی رفتارهای افراد را تغییر داد، و یا اینکه ایده های آن ها را عملی کرد.

هدف سیاست کاهش فرزندآوری ایجاد تعادل بین جمعیت و امکانات بود

عباسی شوازی عنوان کرد: به طور طبیعی، همواره باید در نظر داشت که حالت تعادلی بین منابع و جمعیت وجود داشته باشد. علت اینکه برخی کشورها از جمله ایران در زمانی سیاست های کاهشی را دنبال می کردند، دستیابی به تعادلی بین جمعیت و امکانات بود. زمانی که رشد جمعیت ایران حدود ۴ درصد بود، برای کشور با توجه به شرایط زمان جنگ امکان ارائه خدمات برای جمعیتی که در زمان کمتر از ۲۰ سال دوبرابر شود، وجود نداشت.

وی ادامه داد: بر این مبناست که عده ای موضع گیری هایی نسبت به سیاستدهای افزایشی جمعیت دارند و معتقدند در کنار افزایش جمعیت باید ظرفیت زیستی کشور را نیز در نظر گرفت. شاخص های بهداشت و درمان، محیط زیست، اشتغال، مسکن و … که از نیازهای اساسی جمعیت است را نیز باید در کنار سیاست های افزایش جمعیت ملاحظه کرد. اگر سیاست های کلی جمعیت را نیز بررسی کنید، بندهای مختلف آن به وضعیت رفاهی، سلامت و کرامت جمعیت توجه کرده است.

سیاست های افزایش جمعیت مانند کاهش جمعیت چشمگیر نیست

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور  تاکید کرد: باید در نظر داشت زمانی که رشد جمعیت محدود است و امکان رشد منفی جمعیت در آینده وجود دارد، باید سیاست های افزایشی جمعیت، تشویق فرزندآوری و حمایت از مراقبت از کودکان را ارائه کرد. ارائه این سیاست ها و حمایت ها حق افراد جامعه است که به راحتی بتوانند تشکیل خانواده بدهند، و تعداد فرزند ایده آل خود را به دنیا بیاورند.

عباسی شوازی ادامه داد: مهمتر از آن، وظیفه دولت نیز ارائه تسهیلاتی برای فرزندآوری است که از کاهش رشد جمعیت در سطح کلان پیشگیری کند. نکته مهم جمعیت شناختی این است که اثر سیاست های افزایشی همانند سیاست های کاهشی نیست که چشمگیر باشد. سیاست های افزایشی جمعیت حتی در صورت موفقیت، به انفجار جمعیت منجر نمی شوند.

به گفته این استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران، افزایش تحصیلات یکی از دلایل مهم تغییر نگرش و تحول در رفتار فرزندآوری است. طبق تحققیات افزایش سطح تحصیلات حدود ۳۵ درصد کاهش باروری در ایران را تبیین کرده است.

عباسی شوازی عنوان کرد: بدیهی است که در سیر تحولات اجتماعی و جمعیتی از جمله افزایش سواد و تحصیلات، نگرش و ایده آل ها و آمال و آرزوهای افراد تغییر می کند. در چنین شرایطی افراد ترجیح می دهند قبل از تشکیل خانواده و فرزندآوری با ادامه تحصیلات و جذب بازار کار، به خود شکوفائی و امور رفاهی خود بپردازند.

وی ادامه داد: علاوه بر آن، افراد تحصیلکرده امروزی استانداردهای خاصی برای زندگی و نیز فرزندان آینده خود دارند. از این رو، افراد سعی می کنند تشکیل خانواده یا فرزندآوری را به تاخیر بیندازند، تا شرایط لازم را فراهم کنند، و سپس به امور ازدواج و فرزندآوری بپردازند.

در جامعه امروزی تمایل افراد به تشکیل خانواده و فرزندآوری بالا است

این استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران تصریح کرد: با توجه به این شرایط، مطالعات نشان داده است که حتی در جامعه ایرانی- اسلامی امروزی، نه تنها تمایل افراد به تشکیل خانواده و فرزندآوری بالاست، بلکه رفتار افراد نیز بر مبنای همین سنت و ارزش شکل می گیرد.

عباسی شوازی ادامه داد: خوشبختانه تا به حال ازدواج در جامعه عمومیت دارد. بیش از ۹۸ درصد زنان تا سن ۵۰ سالگی ازدواج کرده اند. برای مردان نیز رقم مشابهی وجود دارد. حدود ۹۳ درصد زنانی که ازدواج می کنند، بین ۱ تا ۱۰ سال فرزند اول شان را به دنیا می آورند و حدود ۸۵ درصد زنانی که فرزند اول دارند نیز در همین فاصله فرزند دوم را به دنیا می آورند. بنابر این، جامعه ایران خانواده دوست و فرزند محور است. خانواده ها در صورتی که شرایط فراهم شود، حداقل حدود ۲ فرزند را به دنیا می آورند. در غیر این صورت تاخیر در ازدواج و نیز افزایش درصد افراد ازدواج نکرده، می تواند تاثیر کاهشی بر باروری داشته باشد.

سیاست های تشویقی برای فرزند آوری

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران در خصوص مشوق های مورد نیاز برای فرزندآوری گفت: در خصوص تشویق به فرزندآوری، باید در نظر داشت که زوجین تمایل به ازدواج و فرزندآوری دارند، ولی باید شرایط لازم برای تحقق این خواسته در خانواده ها ایجاد شود. به عنوان مثال: قوانین کار باید به گونه ای باشد که افراد بتوانند شرایط کار و خانواده را همزمان مدیریت کنند. ارائه خدمات و هزینه های نگهداری از کودک برای زوجین و به ویژه افرد شاغل در این زمینه تاثیر گذار است.

عباسی شوازی تصریح کرد: تصور برخی بر این است که همانند گذشته اشتغال زنان باعث کاهش فرزندآوری می شود. در صورتی که طبق تحقیقات در کشورهایی مانند فرانسه و اروپای شمالی که درصد بالایی از اشتغال زنان دارند، میزان باروری نیز بالاتر است. چرا که قوانین کار از این زنان حمایت کرده تا کار و خانواده را تلفیق کنند. هر چند در ایران میزان اشتغال زنان نسبت به کشورهای دیگر پایین تر است، ولی فراهم نمودن شرایطی که امکان ترکیب کار، امور خانه و فرزندآوری برای زنان فراهم شود، می تواند در تشویق و حمایت از فرزندآوری مهم باشد.

وی ادامه داد: همچنین فرهنگ خانواده در مورد تقسیم کار جنسیتی نیز در میزان باروری موثر است. در خانواده هایی که مشارکت بیشتر و تقسیم کار عادلانه بین زن و مرد در امور خانه و به ویژه فرزندآوری و فرزندپروری وجود دارد، مانند سوئد، نروژ، فرانسه و … باروری بیشتر است. در کشورهایی مانند ایتالیا، ژاپن، سنگاپور، کره جنوبی و اسپانیا که زنان هم در خانه کار می کنند و هم شاغل هستند، میزان باروری پایین تر از کشورهای شمال اروپاست است. در واقع، پیام اصلی این است که مردان در کنار زنان به امور منزل و حمایت در زمینه های فرزندآوری بپردازند و به صورت مشارکتی مسئولیت های خانه و فرزندآوری را انجام دهند.

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران تصریح کرد: امروزه ۷۵ درصد از خانواده ها در شهر زندگی می کنند و با شرایط ویژه مسکن در شهرها روبه رو هستند. این خانواده ها از حمایت های سنتی خانواده و والدین برخوردار نیستند و مهمتر از آن تمایل دارند فرزندان شان با شرایط خاصی تربیت شوند. در واقع استانداردهای زندگی افراد نسبت به گذشته تغییر کرده است. سطح توقع مردم بالاتر رفته است و بین آمال های اقتصادی و واقعیات زندگی آنان نیز فاصله وجود دارد. به عبارتی، مردم نسبت به گذشته فقیرتر نشده اند؛ بلکه شرایط زندگی شان بهبود پیدا کرده و سطح توقع شان تغییر کرده است. هر چه فاصله بین ایده آل ها و واقعیات زندگی بیشتر باشد، مردم احساس ناامنی بیشتری می کنند. البته در این امر فرهنگ هم نقش اساسی دارد. در برخی از کشورها و شهرها مردم قانع تر هستند و در برخی دیگر توقعات بیشتری دارند.

در سطح بین الملل باروری کاهش پیدا کرده است

عباسی شوازی عنوان کرد: باید توجه داشت که تنها ایران نیست که باروری در آن کاهش یافته است. در سطح بین المللی و حتی در کشورهای اسلامی نیز سطح باروری نسبت به گذشته کاهش یافته است. افزایش تحصیلات و به ویژه کاهش مرگ و میر نوزادان از مهمترین عواملی بوده اند که تقاضا برای فرزند را کاهش داده اند. سپس ارائه خدمات تنظیم خانواده باعث شده است که زوجین با استفاده از آن، برای تعداد فرزند ایده آل خود برنامه ریزی کنند.

تداوم کاهش فرزندآوری ممکن است به باروری خیلی پایین در کشور منجر شود

وی ادامه داد: در شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرن حاضر نیز، با توجه به اینکه زوجین و یا زنان تمایلی به داشتن حدود ۳ فرزند دارند، عملا به دلایل مختلفی امکان تحقق این تعداد فرزند وجود ندارد. هم چنین باید در نظر داشت که عده ای به دلائل فرهنگی و اقتصادی انتخاب می کنند که فرزندی نداشته باشند. تداوم کاهش فرزندآوری ممکن است به باروری خیلی پایین در کشور منجر شود. چنین تجربه ای در کشورهای جنوب اروپا و یا کشورهای ژاپن، سنگاپور و کره جنوبی اتفاق افتاده است.

رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران با اشاره به اینکه دستیابی به رشد منفی جمعیت در دراز مدت تبعاتی دارد، تصریح کرد: سالخورگی جمعیت از جمله تبعات منفی باروری پائین است. از این روست که باید با برنامه های منطقی و پایدار حمایت های لازم برای تشکیل خانواده و فرزندآوری را فراهم کرد تا از کاهش بیشتر باروری پیشگیری شود. ارائه چنین برنامه هایی تنها از طریق مطالعات علمی، تخصصی و بین رشته ای و نیز هماهنگی بین سازمانی با بودجه مناسب امکان پذیر است تا با شناخت صحیح مشکلات جمعیتی، آگاهانه و مدبرانه برنامه هایی تدوین، اجرا و ارزیابی شوند تا در میان مدت و دراز مدت نتایج سیاست های جمعیتی تحقق یابند.

باید با بردباری سیاست های جمعیتی را اعمال کرد

عباسی شوازی تصریح کرد: کشورهایی که سیاست جمعیتی را اجرا کرده اند، بعد از سال ها به موفقیت های اندکی دست یافته اند. در نتیجه، همواره باید با بردباری سیاست های جمعیتی را اعمال کرد و در نظر داشت که اگر این سیاست ها اجرا نشوند، ممکن است در درازمدت شرایط نامطلوب تر از وضعیت موجود باشد.